यंदाचा खरीप हंगाम शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत कठीण ठरताना दिसत आहे. साधारणपणे खरीप हंगामाच्या शेवटी तूर पिकाची काढणी केली जाते. तूर हे पीक अधिक काळ शेतात राहत असले तरी, त्यावर पावसाचा फारसा परिणाम होत नाही. मात्र, यंदा परिस्थिती वेगळी आहे. मराठवाडा आणि विदर्भात सरासरीपेक्षा दुप्पट पाऊस झाल्याने हाताशी आलेल्या पिकांचे मोठ्या प्रमाणावर नुकसान होत आहे. महाराष्ट्र आणि कर्नाटक ही दोन राज्ये देशातील एकूण तूर उत्पादनात निम्मा वाटा उचलतात, परंतु या दोन्ही राज्यांमध्ये अतिवृष्टीने थैमान घातल्याने सोयाबीन आणि उडदासोबतच आता तूर उत्पादनातही मोठी घट होण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे.
विदर्भ-मराठवाड्यात पिके पाण्याखाली
गेल्या महिनाभरापासून सुरू असलेल्या पावसाच्या संततधारेमुळे शेतात पाणी साचून राहिले आहे. याचा सर्वाधिक फटका मराठवाडा आणि विदर्भाला बसला आहे. वास्तविक, तुरीच्या पिकावर पावसाचा लवकर परिणाम होत नाही, परंतु यंदा अतिरिक्त पाऊस झाल्याने तूर पिवळी पडून वटून जात आहे. सध्या तूर फुलोऱ्यातही आलेली नसताना, साचलेल्या पाण्यामुळे झाडांची मुळे कुजत आहेत. उस्मानाबाद, नांदेड, परभणी आणि जालना या जिल्ह्यांत शेतकऱ्यांचे मोठे नुकसान झाले आहे. ऐन वाढीच्या काळातच अतिवृष्टी झाल्याने झाडांच्या फांद्या गळून पडल्या आहेत. अकोला आणि वाशीम जिल्ह्यांतील अनेक शेतांमध्ये अजूनही ‘वाफसा’ (जमिनीत ओल कमी होऊन काम करण्यायोग्य स्थिती) आलेला नाही. नदी, ओढे आणि तळ्याकाठची पिके अजूनही पाण्यातच उभी असल्याने उत्पादकतेवर गंभीर परिणाम होणार हे निश्चित झाले आहे.
कर्नाटकातील स्थिती आणि सोयाबीनचे नुकसान
शेजारच्या कर्नाटकातही चित्र वेगळे नाही. कलबुर्गी जिल्ह्यात साडेसात लाख हेक्टरवर खरिपाची लागवड झाली असून, त्यातील साडेपाच लाख हेक्टरवर केवळ तुरीचे पीक आहे. मात्र, नद्या-नाल्यांचे पाणी शेतात शिरल्याने पिके पाण्याखाली गेली आहेत. सोयाबीन आणि उडदाचे पीक तर हातचे गेलेच आहे, पण सलग आठ दिवस तूर पाण्यात राहिल्याने ती पिवळी पडू लागली आहे. साधारणपणे डिसेंबरपासून तूर बाजारात दाखल होते, परंतु सध्याच्या प्रतिकूल हवामानामुळे उत्पादनात मोठी घट अपेक्षित आहे. सुरुवातीला सर्वच पिके जोमात होती, पण नंतर पावसाने ओढ दिली आणि आता परतीच्या पावसाने पिकांचे अतोनात नुकसान केले आहे.
दुग्ध व्यवसायात ‘हाय ओलिक’ सोयाबीनचे महत्त्व
एकीकडे अतिवृष्टीमुळे पारंपरिक पिकांचे नुकसान होत असताना, दुसरीकडे कृषी क्षेत्रात काही सकारात्मक प्रयोगही समोर येत आहेत. ‘युनायटेड सोयाबीन बोर्ड’ने दिलेल्या माहितीनुसार, दुग्ध व्यवसायात ‘हाय ओलिक’ (High Oleic) सोयाबीनच्या जातींना मागणी वाढत आहे. या नव्या जातींमुळे दुधाळ जनावरांच्या आहारात फॅट सप्लिमेंट्सला (स्निग्ध पदार्थांच्या पुरवणीला) स्थानिक पातळीवर पिकवलेला एक उत्तम पर्याय उपलब्ध झाला आहे. सध्या न्यूयॉर्क, पेनसिल्व्हेनिया आणि ईशान्येकडील भागांत या सोयाबीनचा वापर वाढला असून, आता मिशिगन आणि अप्पर मिडवेस्टच्या दिशेने याचा विस्तार होत असल्याचे तज्ज्ञ कीनन मॅकरोबर्ट्स यांनी सांगितले आहे.
प्रक्रिया आणि भविष्यातील नियोजन
या नवीन सोयाबीन जातींवर संशोधनासाठी मोठी गुंतवणूक करण्यात आली आहे. मॅकरोबर्ट्स यांच्या मते, या सोयाबीनवर प्रक्रिया करताना ‘रोस्टिंग’ (भाजण्याची प्रक्रिया) अत्यंत महत्त्वाची असते. संपूर्ण सोयाबीन भाजताना उत्पादनाच्या गुणवत्तेत तफावत येऊ शकते, त्यामुळे जनावरांच्या आहारात त्याचा समावेश करण्यापूर्वी योग्य चाचणी करणे आवश्यक आहे. सध्या या बियाण्यांची उपलब्धता हे एक आव्हान असले तरी, हीच गोष्ट उद्योगाला भविष्यातील शाश्वत वाढीसाठी तयार करण्यास वेळ देत आहे. २०३० पर्यंत बियाण्यांचा पुरवठा आणि जनुकीय उपलब्धता वाढल्यास, विशेषतः मिडवेस्टसारख्या दुग्ध व्यवसाय प्रधान भागात, या सोयाबीनला मोठी मागणी असेल असा अंदाज वर्तवण्यात येत आहे.
